بخش اول | کاپیتولاسیون به روایت اسناد ساواک

به گزارش خبرگزاری رسا، کاپیتولاسیون یا حق قضاوت کنسول‌های بیگانه در ایران به موجب عهدنامه تجارتی بین ایران و روسیه در قرارداد ننگین و ذلت بار ترکمانچای به ایران تحمیل شد. در فصل هفتم این قرارداد به نوعی آزادی همه گونه جنایت و خودسری به اتباع روسیه داده شد و از ایران حق دستگیری و محاکمه خاطیان روسی سلب گردید. این قانون تا انقلاب اکتبر 1917 م برابر با 1296هـ ش حاکم بود، اما با روی کار آمدن رژیم کمونیستی توسط لنین این قانون ملغی و در همان زمان در هیأت وزیران روسیه لغو شد. (در سال 1306 رضاخان با یک تبلیغات دروغین این قانون را ملغی اعلام کرد!)

پس از کودتای آمریکایی - انگلیسی 28 مرداد 1332 که آمریکا بر ایران حاکمیت و سلطه یافت، ورود مستشاران و اتباع آمریکایی در ایران رو به فزونی گذاشت و از شصت هزار به هشتاد هزار نفر افزایش یافت. در پی این افزایش بار دیگر بحث کاپیتولاسیون در مرداد 1343 در دولت و مجلسین سنا و شورای ملی رژیم پهلوی مطرح و در مهر همان سال به تصویب رسید. این اقدام، ایران را مستعمره ابر قدرتِ آمریکا قرار می‌داد.¹ تفاوت این لایحه با لایحه 1321 که در مورد مستشاران نظامی آمریکا در ایران اجرا می‌شد این بود که در این متن تمامی اتباع عادی آمریکا نیز شامل این مصونیت می‌شدند.

با تصویب لایحه کاپیتولاسیون در مجلسین، امام خمینی(ره) در برابر این خیانت رژیم پهلوی موضع‌گیری کرده، آن را «سند مستعمره نمودن»² ایران دانستند. ساواک یک روز قبل از سخنرانی تاریخی امام(ره) راجع به کاپیتولاسیون گزارش داده است:

برابر اطلاع، جلسه هفتگی روحانیون ساعت 19 روز 2/8/43 در منزل سید حسین قاضی طباطبایی تشکیل و آقایان [امام] خمینی[ره]، [آیت الله العظمی میراز هاشم آملی] آملی، [آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی] نجفی، [آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی] حائری در جلسه شرکت داشتند. با این که از آقای شریعتمداری هم دعوت شده بود لکن او از شرکت در جلسه خودداری نمود.

آقای خمینی[ره] قصد دارد روز دوشنبه که چهار آبان مصادف با تولد حضرت زهرا[س] می‌باشد در منزل خود سخنرانی نماید و احتمال دارد در سخنرانی خود راجع به تدریس بانوان در مدارس مردانه و همچنین مصونیت اتباع خارجی از دولت انتقاد کند و مطالب دیگری در این زمینه اظهار دارد. گویا [امام] خمینی[ره] اعلامیه‌ای در این مورد در تهران چاپ کرده که امکان دارد فردا در تهران پخش شود و نمونه آن هنوز بدست نیامده است.»³
پس از تلاش و کوشش فراوان، ساواک مطلع می‌شود که اعلامیه امام(ره) در تهران چاپ و فردا نیز پخش خواهد شد.⁴ در گزارش دیگری، ساواک اعلام می‌دارد که در جلسه بین شریعتمداری و امام خمینی(ره) مشاجره لفظی شده و آقای شریعتمداری جلسه را ترک و اظهار نموده است که دیگر شرکت نخواهد کرد.⁵ در 4 آبان یک حلقه نوار سخنرانی امام که در حضور 6000 نفر ایراد شده است، به دست ساواک میرسد⁶ و از ساواک تهران به ریاست ساواک و مدیر کل اداره سوم ارسال می‌شود.6 منابع ساواک گزارش داده بودند که طبق اطلاعی که در2/8/43به دست آورده‌اند روحانیون طراز اول قم در روز چهارم آبان مصادف با ولادت حضرت فاطمه (س) مجالس سخنرانی ترتیب خواهند داد و چون پیش‌بینی می‌شد که در ضمن صحبت از قانون مصونیت اتباع کشور آمریکا نیز ذکری به میان آید، لذا به شهربانی قم در این مورد دستور و آموزش لازم داده می‌شود. برابر گزارش شهربانی مذکور از ساعت 7 صبح روز 4 آبان عده‌ای به منزل امام خمینی(ره) وارد و « در ساعت 9 [این] عده زیادتر شده و در ساعت 15/10 آقای [امام] خمینی[ره] پشت میکروفن قرار گرفته و بیاناتی ایراد کردند که شرح خلاصه آن به پیوست ایفاد می‌گردد.»⁷

به گزارش ساواک در این روز عده‌ای از روحانیون قم در منابر و مساجد در افشای ماهیت کاپیتولاسیون علیه دولت صحبت کردند و افکار عمومی را تحریک نمودند.⁸ با توجه به مواضع امام(ره) بسیاری دیگر از حضرات آقایان علماء، وعاظ و روحانیون نیز بنابر تکلیف، هر یک مطالبی علیه کاپیتولاسیون گفتند و آقایان سید صادق و سید ابوالقاسم روحانی و میرزا ابوالفضل زاهدی هم تلگرافاتی در این زمینه ارسال کردند.⁹ پخش اعلامیه امام(ره) ابعاد بسیار وسیعی داشت و تأثیر زیادی در گسترش اعتراضات نسبت به مصونیت مستشاران آمریکایی نمود.¹⁰

در یازدهم آبان ماه سال 43 ساواک گزارش میدهد که امام خمینی(ره) و آیت الله شریعتمداری در تاریخ 4/8/1343 در منازلشان پیرامون لوایح مصونیت صحبت کرده‌اند.¹¹ ساواک برای جلوگیری از گسترش موج اعتراضات کوشید تا چاپ کنندگان اعلامیه‌های راجع به کاپیتولاسیون را که در قطع کتابچه نیز نشر یافته بود و در دسترس روحانیون و طلاب شهرهای مختلف قرار می‌گرفت دستگیر کند.¹² براساس اسناد، شیخ رسول قائمی در آبادان و سید علی بهبهانی در اهواز و شیخ محمد طاهر شبیره در خرمشهر، از امام خمینی(ره) نامه‌هایی در موضوع مصونیت اتباع آمریکایی دریافت کرده بودند.¹³ به این ترتیب ساواک امام(ره) را در 13 آبان 1343 دستگیر کرد. در گزارشی از ساوک آمده است: «نامبرده پس از این‌که به علت تحریک مردم به مخالفت با دولت و ایراد بیانات توهین‌آمیز مدتی بازداشت و بعداً آزاد گردید. به صورت ظاهر از فعالیت‌های مضره خود کاست و آن‌چه در مخالفت با مقامات دولتی ایراد می‌کرد در خفا و پنهانی انجام می‌گرفت. ولی در تاریخ 18/6/1343 در مسجداعظم قم با حضور جمعیتی معادل 3000 نفر دوباره مبادرت به یک سخنرانی خلاف مصالح نموده و طی آن ضمن حمله به دولت ترکیه گفت که دولت مذکور احکام اسلامی را لغو و سپس اشاره کرده که ما می‌ترسیم این جا هم مثل آن جا بشود و اضافه نمود که بیچارگی ما از دول اسلامی است که اسلام را نمی‌شناسند و در خاتمه گفت: می‌گویند ما با اسرائیل رابطه نداریم ولی می‌شنویم و در روزنامه اطلاعات می‌خوانیم که چند روز قبل سفیر اسرائیل به تهران آمده است …»¹⁴

به گفته‌ی ساواک «[امام(ره)] بالاخره در تاریخ 4/8/43 به مناسبت تولد حضرت فاطمه زهرا (س) سخنرانی مشروحی در منزل خود ایراد و طی آن مسئله مصونیت مستشاران آمریکا را عنوان و دولت و مجلس را متهم به خیانت به ملت کرد»¹⁵ در این زمان روند پخش اعلامیه در سراسر کشور هم‌چنان موضوع گزارش‌های ساواک می‌باشد که در جریان آن برخی نیز دستگیر و زندانی می‌شوند. سخنرانی حجت‌الاسلام خندق آبادی در 8/5/43 در مسجد امام حسن مجتبی(ع) علیه کاپیتولاسیون و پخش مکرر اعلامیه در مسجد جامع بازار و در میان اصناف بازاری، دانشجویان دانشکده پزشکی تهران و دانشکده فنی و حتی ارسال آن با پست شهری برای رؤسای ادارات و اشخاص و منازل علماءِ تهران از دغدغه‌های ساواک بود. در مجلس ختم مرحوم آیت الله سید محمد بهبهانی - ده روز پس از تبعید حضرت امام(ره) به ترکیه - هم‌چنان اعلامیه علیه کاپیتولاسیون پخش می‌شده است و ساواک توان یافتن مرکزیت چاپ و پخش آن را ندارد. در 28/8/43 در گزارشی از قم آمده است که بار دیگر اعلامیه امام(ره) علیه مستشاران و اتباع آمریکایی تکثیر شده و حتی برای جامعه سوسیالیست‌ها نیز ارسال شده است. ¹⁶

در تلگرافی از طرف آیت الله العظمی سید محمد هادی میلانی به قم «آمادگی اهالی مشهد برای هرگونه اقدام و فداکاری اعلام شده است»¹⁷ بازتاب این اعتراضات به حدی بود که «اکبر سرفراز» ماشین نویس دبیرخانه مؤسسه رازی به طور خصوصی اظهار داشته بود: «عملی که شاه در مورد برقراری کاپیتولاسیون انجام داده است به منزله فروختن ایران به آمریکایی‌ها بوده است»¹⁸ در همین گزارش آمده است: «بیش از یک هفته از تصویب کاپیتولاسیون نمی‌گذرد که دو نفر آمریکایی در تبریز زنی را که با شوهرش در خیابان عبور می‌نموده به زور ربوده و به وی تجاوز کرده‌اند.¹⁹ گزارش‌های رسیده از کرمان، خمین، تهران و حتی عراق، ازبازتاب گسترده‌ی این موضوع حکایت دارد.²⁰ در تکثیر و پخش اعلامیه‌های امام(ره) در «هیئت مؤتلفه» افرادی چون شهیدان حاج مهدی عراقی، حاج صادق امانی، حاج صادق اسلامی و … نقش مهمی ایفا کردند و با توجه به جایگاه خاصی که در بازار و میان شخصیت‌های مذهبی داشتند منشاء تأثیرات زیادی شدند.

در پایان باید گفت که سکوت احزاب سیاسی و بسیاری از رجال ملی در برابر این فاجعه دردناک حدیث دیگری است که در جای خود و براساس اسناد و منابع موثق به آن پرداخته خواهد شد.

در پایان برای اطلاع بیشتر پژوهشگران و علاقمندان تاریخ معاصر بخش هایی از مصاحبه محقق ارجمند جناب آقای قاسم تبریزی با خبرگزاری کتاب ایران که به موضوع ضرورت چاپ کتاب هایی برای شناساندن ابعاد مختلف جنایات غربی اختصاص دارد، ضمیمه شده است. محقق در این مصاحبه کوشیده است تا ابعاد دخالت های آمریکا در ایران را بیان کرده و ضرورت استعمارشناسی را در پزوهش های تاریخی تبیین کند. این مصاحبه در 13 آبان 1392 در خبرگزاری کتاب ایران چاپ شده است. علاقمندان برای مطالعه ی متن کامل آن می توانند به سایت مذکور مراجعه کنند. 13 آبانماه 1357 در تقویم تاریخ ایران به دلیل تصرف ساختمان سفارت آمریکا (لانه جاسوسی آمریکا) توسط دانشجویان مسلمان پیرو خط امام خمینی (ره) مبنای نام‌گذاری روز ملی مبارزه با استکبار جهانی قرار گرفته‌است.

به این بهانه و با هدف آشنایی با وقایع مربوط به روز ملی مبارزه با استکبار جهانی، پای صحبت‌های قاسم تبریزی نشستیم. وی سخنان خود را با توضیح درباره فرآیند ورود آمریکا به ایران و آغاز فعالیت‌هایش در کشورمان شروع کرد و گفت: موضوع آمریکا و مبارزه ملت ایران با آن، از دو جنبه قابل توجه است؛ نخست، مساله اعتقادی مطرح است مبنی بر این‌که هیچ‌گاه استعمار و اجنبی نباید بر جامعه اسلامی و مسلمانان تسلط پیدا کند و هرگونه تعرض به اسلام و مسلمانان در سطح جهان، نوعی مبارزه با ایران به شمار می‌آید.

وی افزود: در گذشته کشور ایران با استعمار انگلستان، روسیه تزاری و سپس اتحاد جماهیر شوروی مواجه بود. از سال 1320 آمریکا‌یی‌ها در عرصه جهانی به‌ویژه در ایران ورود کرده، نوعی تعدی و تعارض را در سطح جهان آغاز کردند. زمانی که اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان درگیر جنگ جهانی دوم بودند، آمریکایی‌ها موقعیت را مناسب دیدند و سلطه‌گری‌های خود بر ایران را آغاز کردند.

پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی عنوان کرد: هیات آمریکایی در شهریورماه 1320 به بهانه حمل سلاح به اتحاد جماهیر شوروی وارد ایران شد. در این زمان ایران از منطقه جنوب توسط انگلستان و از شمال توسط اتحاد جماهیر شوروی اشغال شده بود. در این راستا آمریکایی‌ها به نفوذ در مراکز قدرت به‌ویژه ارتش ایران اقدام و سه افسر عالی‌رتبه خود را با هدف ساماندهی ارتش اعزام کردند.

تبریزی اظهار کرد: آمریکایی‌ها در سال 1321 در شمال غربی تهران نیروهای نظامی خود را به بهانه امنیت ایران پیاده و در سال 1322 انجمن ایران و آمریکا را فعال کردند. در همین سال، فرمانده کل نیروهای نظامی امریکا وارد ایران شد و روند تحول در ارتش را از روش انگلیسی به آمریکایی تغییر داد.

وی عنوان کرد: میان سال‌های 1320 تا 1332 آمریکایی‌ها فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی خود را در ایران آغاز کردند. آن‌ها با شروع جریان نهضت ملی شدن نفت احساس کردند که ملت ایران علیه تمامیت استعمار مبارزه می‌کند. بنابراین، با انگلیسی‌ها متحد شدند و با فرستادن «کرمیت روزولت» به عنوان مامور سیا، کودتایی را در ایران با همکاری جاسوسان انگلیس و عوامل آن شکل دادند.

تبریزی اظهار کرد: انگلیس با همکاری آمریکایی‌ها کودتای ننگین 28 مرداد 1332 را راه‌اندازی کردند. این کودتا با موفقیت انجام و نهضت ضد استبدادی و ضد استعماری ملت ایران با شکست مواجه شد. در نتیجه آمریکایی‌ها بر ایران مسلط شدند و به دگرگونی ساختار نظامی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ایران اقدام کردند. ساواک نیز به عنوان یک ابزار آغاز به کار کرد.

پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی ادامه داد: آمریکا‌یی‌ها در سال 1336 کانون مترقی را تاسیس کردند و در این کانون به جذب و تربیت رجال سیاسی اقدام کردند. همین گروه در سال 1340 با عنوان حزب ایران نوین فعالیت خود را گسترش داد و دولت حسنعلی منصور و سپس امیرعباس هویدا که بیش از 14 سال ادامه داشت، آغاز به کار کرد و در راه اهداف و مقاصد آمریکا حرکت کرد.

تبریزی توضیح داد: در سال 1340 علی امینی از وابستگان به سیاست آمریکا روی کار آمد تا طرح‌های آمریکایی‌ها را اجرا کند. از سال 1340 تعارض بنیادین آمریکایی‌ها و عوامل‌آن‌ها با قرآن، مذهب و اسلام آغاز شد. در این میان طرح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مبنی بر حذف سوگند به قرآن و اسلام را به تصویب رساندند. این امر با مقاومت گسترده مراجع و علما مواجه شد. در نتیجه به دستور آمریکایی‌ها در سال 1342 به مدرسه فیضیه قم حمله کردند و در 15 خرداد 1342 به قتل عام مردم پرداختند که دستگیری و زندانی‌کردن مراجع و علما به ویژه امام خمینی (ره) را به دنبال داشت تا نهضت اسلامی را از میان بردارند. از آن پس، دستگیری‌ها، زندان و شکنجه توسط ساواک سرعت و شدت گرفت.

وی عنوان کرد: در سال 1343 با تصویب لایحه کاپیتولاسیون، آمریکایی‌ها خود را بر ایران تحمیل کردند و معادن و نفت و مراکز ایران را غارت کردند. در این میان، فساد، دستگیری، زندانی‌کردن، اعدام و شکنجه نیروهای مبارز مذهبی ضداستعمار گسترش یافت.

این پژوهشگر اظهار کرد: از سال 1332 تا 1357 هر جنایت و خیانتی که رژیم پهلوی انجام می‌داد، به دستور و با هماهنگی آمریکایی‌ها صورت می‌گرفت. از پیروزی انقلاب اسلامی ایران(22 بهمن‌ماه 1357) تا 13 آبانماه 1357 کنسولگری‌ها و سفارت آمریکا و عوامل آمریکایی در ایران به اغتشاش و خیانت دست زدند که دو جلد از اسناد لانه جاسوسی آمریکا با عنوان «روزشمار انقلاب اسلامی» بیانگر این خیانت‌ها در ایران هستند. این اسناد بخشی از اسناد موجود است و قسمت دیگر به آمریکا ارسال و بسیاری محو و نابود شدند.

تبریزی افزود: در این میان، امام خمینی (ره) با افشاگری‌های خیانت و دخالت‌های آمریکایی‌ها در ایران زمینه تظاهرات دانشجویان و جوانان متعهد و مومن ایرانی را فراهم کرد و باعث شد لانه جاسوسی آمریکا تسخیر شود. اهمیت این موضوع به حدی بود که امام خمینی (ره) آن را انقلاب دوم نامید و این حرکت، ابعاد ضداستعماری و ضد استکباری را عمیق‌تر و گسترده‌تر کرد و باعث صدور انقلاب اسلامی، بیداری منطقه و پدید آمدن جریان‌های اسلامی شد.

وی بیان کرد: پس از این ماجراها توطئه‌ آمریکایی‌ها در بیرون از مرزها ابعاد وسیع‌تری گرفت که از آن میان می‌توان به تقویت گروه‌های سلطنت‌طلب مانند شاپور بختیار، علی امینی، فرح پهلوی، سرلشگر آریانا و دیگران اشاره کرد. سلطنت‌طلب‌ها در ترکیه، عراق، مصر، عربستان و کشورهای اروپایی و آمریکایی فعالیت‌های استعماری خود را آغاز و زمینه حمله صدام به ایران را فراهم کردند. در دوران هشت سال دفاع مقدس نیز آمریکایی‌ها همچنان به دخالت‌های خود در امور ایران ادامه می‌دادند؛ اگر چه اصل حمله صدام به ایران به صورت مستقیم و غیرمستقیم با مدیریت آمریکا و عوامل آن در منطقه بود!

این نویسنده حوزه انقلاب اسلامی تاکید کرد: مراکز دانشگاهی‌ ما باید چند نکته را مد نظر داشته باشند؛ نخست، به تاسیس مرکز آمریکاشناسی اقدام کنند و عملکرد آمریکا را در قبل و بعد از انقلاب اسلامی رصد کنند تا آن‌ها را در قالب کتاب، مقاله و اسناد در اختیار جامعه قرار دهند. در این صورت جوان‌ها متوجه می‌شوند که وقتی می‌گوییم آمریکا دشمن بشریت، اسلام و ایران است بر چه مبنایی می‌گوییم، یا وقتی می‌گوییم با آمریکا به دلیل موقعیت و ماهیت تجاوزگرانه‌اش نمی‌شود ارتباط برقرار کرد بر چه مبنایی می‌گوییم. جامعه ما به‌ویژه نسل جوان باید به کارنامه سیاه آمریکا در جهان اسلام به‌ویژه ایران واقف و آگاه شود.

تبریزی افزود: بخش زیادی از اسناد لانه جاسوسی آمریکا و اسناد اطلاعاتی و امنیتی موجود در ساواک اکنون در وزارت اطلاعات موجودند. تاکنون 260 عنوان کتاب از این اسناد منتشر شده‌است و همچنان انتشار دیگر عناوین در دستور کار قرار دارد.

وی بیان کرد: مراکز دانشگاهی باید به تاسیس نهادهای اروپاشناسی، انگلیس‌شناسی و اسراییل‌شناسی با هدف شناخت حرکت‌های استعماری غرب و عوامل آن‌ها اقدام کنند. همچنین انتشار کتاب و مقاله‌های متعدد با هدف آشنایی با خیانت و جنایت غربی‌ها ضرورت دارد.

پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی عنوان کرد: دانشگاهیان به ویژه فعالان رشته‌های تاریخ، علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، علوم اجتماعی و حقوق باید در عرصه استعمارشناسی و عملکرد استعمار در طی 300 سال در ایران به‌ویژه آمریکایی‌ها در طی 60 سال اخیر حضور داشته باشند. این یک وظیفه ذاتی، علمی و مليِ دانشگاه‌های ماست.

تبریزی ادامه داد: حوزه‌های علمیه باید به تدوین و تالیف کتاب‌هایی با محتوای تاریخ رجال و مراجع تقلید ایران که علیه استعمار در طول 200 سال اخیر به ویژه در دوران انقلاب اسلامی مبارزه کرده‌اند و دستگیر، زندانی و شکنجه‌شده‌اند و برخی به شهادت رسیده‌اند، ارایه کنند تا نقش مرجعیت، روحانیت، وعاظ، ائمه جماعات و جمعه ایرانی به صورت مکتوب بیان شود.

وی افزود: جامعه، رسانه‌ها ومراکز تاریخ‌پژوهی بر اساس اقتدار ملی، وحدت ملی، فرهنگ ملی و ... باید به یک جهاد علمی و تحقیقی در عرصه تاریخ معاصر، دشمن‌شناسی و استعمارشناسی بپردازند. حضور هنرمندان، ادیبان و نویسندگان در این عرصه می‌تواند بر کیفیت و کميّت کار بیفزاید./۸۴۱/د۱۰۱/س

منابع و مأخذ

1- امام خمینی در آئینه اسناد، جلد 4، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 17
2- تاریخ معاصر از دیدگاه امام خمینی، ص 443
3- امام خمینی در آئینه اسناد، جلد 4، ص 17-18
4- همان، ص 18
5- 11- همان، ص 19
6- همان، ص 20-28 متن سخنرانی در اسناد آمده است.
7-همان، ص 30-33
8- همان، ص 34-35
9- همان، ص 35-42
10- همان، ص 43
11- 15- همان، ص 46
12- همان، ص 47
19- همان، ص 49-51
13- همان، ص 52
14- همان، ص 56-57
15- همان، ص 57-67
16- همان، ص 68
17- همان، 69-70
18- همان، 71-74
19- همان
20- همان

‌مرکز بررسی اسناد تاریخی